آسیب‌های ساخت‌وسازهای غیرمجاز در سنندج؛ از تخریب سیما تا تضعیف اعتماد عمومی/ هێمن صلواتی کارشناس ارشد جغرافیا و برنامه ریزی شهری

گۆڕان نیوز – شهر سنندج به عنوان مرکز فرهنگی، اداری و اقتصادی استان کردستان، طی سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی در حوزه مدیریت شهری مواجه بوده است. یکی از مهم‌ترین و نگران‌کننده‌ترین این چالش‌ها، گسترش ساخت‌وسازهای غیرمجاز به‌ویژه در نواحی منفصل شهری نظیر نایسر، حسن‌آباد، ننله و گریزه است؛ پدیده‌ای که نه‌تنها نقض قانون و برنامه‌ریزی شهری محسوب می‌شود، بلکه تأثیرات عمیق و ماندگاری بر سیمای بصری، کیفیت زندگی، زیرساخت‌ها و انسجام کالبدی شهر دارد.

سیما و منظر شهری، بازتابی از هویت فرهنگی، اجتماعی و نظم فضایی یک شهر است. ساخت‌وسازهای بی‌ضابطه و فاقد پروانه، که غالباً بدون رعایت اصول معماری، ضوابط فنی و حقوق شهروندی انجام می‌شوند، چهره‌ای ناهماهنگ، بی‌سامان و پر از اغتشاش بصری برای شهر به وجود آورده‌اند. در بسیاری از نواحی منفصل شهری سنندج، بافت‌هایی شکل گرفته‌اند که فاقد خیابان‌کشی اصولی، خدمات زیربنایی مناسب، و حتی حداقل‌های ایمنی در ساخت‌وساز هستند. چنین توسعه‌ای، نه توسعه‌ای پایدار، بلکه انباشت مشکلات آینده است.

افزایش هزینه‌های مدیریت شهری و خدمات‌رسانی

گسترش سکونتگاه‌های غیررسمی، باعث شده شهرداری‌ها و دستگاه‌های خدمات‌رسان با چالش‌های جدی در زمینه ارائه زیرساخت‌ها و خدمات روبه‌رو شوند. نبود برنامه‌ریزی در جانمایی معابر، ناهماهنگی در تراز ارتفاعی ساخت‌وسازها و تراکم‌های بی‌رویه، باعث افزایش چشمگیر هزینه‌های تأمین آب، برق، گاز، جمع‌آوری پسماند، حمل و نقل عمومی و خدمات اضطراری در این مناطق شده است.

توسعه بی‌ضابطه و غیرمجاز شهری، حس بی‌عدالتی را در میان شهروندانی که قانون را رعایت کرده‌اند و هزینه‌های قانونی را پرداخت کرده‌اند، تقویت می‌کند. این وضعیت در بلندمدت، اعتماد عمومی به نهادهای حاکمیتی و نظام برنامه‌ریزی شهری را کاهش داده و زمینه‌ساز نوعی بی‌نظمی اجتماعی و فرسایش سرمایه اجتماعی خواهد شد.

لزوم بازنگری در سیاست‌های کنترل ساخت‌وساز

مدیریت ساخت‌وسازهای غیرمجاز نیازمند نگاهی تلفیقی و چندبعدی است؛ صرف برخورد قهری یا سکوت منفعلانه هیچ‌کدام راه‌گشا نخواهد بود. در کنار تقویت نظارت، باید برنامه‌های توسعه‌ای با مشارکت مردم و با در نظر گرفتن ظرفیت اقتصادی و اجتماعی نواحی منفصل شهری طراحی شود. همچنین، ساماندهی و بهسازی این مناطق، باید در دستور کار مدیریت شهری و شورای شهر قرار گیرد تا هم از گسترش بی‌رویه ساخت‌وسازهای غیرمجاز جلوگیری شود و هم سیمای شهر به سوی نظمی پایدار و انسانی سوق یابد.

راهکار برای کاهش آسیب‌های ساخت‌وسازهای غیرمجاز

۱. اصلاح و بازنگری در طرح‌های توسعه شهری با رویکرد واقع‌گرایانه

بسیاری از طرح‌های جامع و تفصیلی موجود، به‌دلیل عدم تطابق با شرایط اقتصادی و اجتماعی مناطق منفصل، در عمل قابلیت اجرایی ندارند. بازنگری این طرح‌ها با مشارکت جامعه محلی و با لحاظ توان اقتصادی خانوارها، می‌تواند زمینه‌ای برای قانونی‌سازی ساخت‌وسازها و هدایت توسعه شهری فراهم کند.

۲. تدوین و اجرای طرح‌های بهسازی و نوسازی با رویکرد محله‌محور

به جای تخریب یا نادیده‌گیری سکونتگاه‌های غیررسمی، باید طرح‌های بهسازی (Upgrade) و نوسازی تدریجی (Incremental Development) اجرا شوند که ساکنان را به رسمیت بشناسد و با حفظ حقوق مالکانه، ارتقای کیفیت کالبدی را دنبال کند.

۳. نظام تشویق و تنبیه هوشمند

برای مقابله مؤثر با ساخت‌وسازهای غیرمجاز، علاوه بر برخورد قانونی، باید مشوق‌هایی برای سازندگان قانون‌مند در نظر گرفت. این مشوق‌ها می‌تواند شامل تسهیلات مالی، تخفیف در عوارض، و اولویت در دریافت خدمات شهری باشد. از سوی دیگر، اعمال جرایم بازدارنده برای ساخت‌وسازهای فاقد مجوز نیز ضروری است.

۴. راه‌اندازی سامانه‌های برخط نظارت بر ساخت‌وساز

استفاده از فناوری GIS، تصاویر ماهواره‌ای و پهپادها می‌تواند ابزار مناسبی برای نظارت دقیق، لحظه‌ای و غیرحضوری بر رشد کالبدی شهر باشد. این سامانه‌ها به شهرداری امکان می‌دهند به‌جای گزارش‌های دیرهنگام، به‌صورت سریع وارد عمل شود.

۵. مشارکت مؤثر جامعه محلی در کنترل توسعه شهری

جلب مشارکت مردم در تهیه و اجرای طرح‌های محلی، یکی از کلیدهای موفقیت در مقابله با توسعه غیررسمی است. ایجاد شوراهای محلی یا کمیته‌های مدیریت محله، اعتمادسازی و ارائه آموزش‌های حقوقی به ساکنان، می‌تواند مانع از گسترش ساخت‌وساز بی‌ضابطه شود.

۶. ارائه مسکن حمایتی و زمین با قیمت مناسب

یکی از دلایل گسترش ساخت‌وساز غیرمجاز، ناتوانی مالی اقشار کم‌درآمد در تأمین مسکن رسمی است. در این راستا، دولت و شهرداری می‌توانند با تخصیص زمین، اعطای تسهیلات مسکن ارزان‌قیمت یا اجرای طرح‌های مسکن مشارکتی، نیاز مسکن را از کانال رسمی تأمین کنند.