گۆڕان نیوز- زۆرکەس پرسیار دەکەن کە کامەیان درووسه؛ سەڵواوا،سۆڵاوا یا سەوڵاوا؟ ئەگەرچی هەرسێکیان لە ناو کۆمەڵگادا وێژەی پێ کراوە بەڵام وشەی سەوڵاوا زۆرتر له سەر زاران بووە وقەدیمیانی ئەم شارە هەر سەوڵاوایان وتووە ئەگەرچی لە ناوچەی هەوراماندا زۆرتر ئەڵێن: سەڵواوا بەڵام تابە ئەمڕۆ کەس هیچ دەسنووس یا قەوڵنامە یا کتێبێکی کۆنی نەدۆزیوەتەوە کە تێیدا سەڵواوا نووسرابێ.
زۆرکەس پرسیار دەکەن کە کامەیان درووسه؛ سەڵواوا،سۆڵاوا یا سەوڵاوا؟ ئەگەرچی هەرسێکیان لە ناو کۆمەڵگادا وێژەی پێ کراوە بەڵام وشەی سەوڵاوا زۆرتر له سەر زاران بووە وقەدیمیانی ئەم شارە هەر سەوڵاوایان وتووە ئەگەرچی لە ناوچەی هەوراماندا زۆرتر ئەڵێن: سەڵواوا بەڵام تابە ئەمڕۆ کەس هیچ دەسنووس یا قەوڵنامە یا کتێبێکی کۆنی نەدۆزیوەتەوە کە تێیدا سەڵواوا نووسرابێ.
بەڵام لە قەوڵنامەیەکی کۆندا کەهی ساڵی ۱۱۰۹کۆچی مانگیە،لەو دەسنووسەدا «صول اباد» نووسراوە کە ڕەنگە بەهۆی ئەوەی کە لەو سەردەمەدا کاتبەکان زۆرتر بە سەر زمانی عەرەبی وفارسیدا زاڵ بوونە هی ئەوە بێ وا نووسرابێ[ کەسایەتیەک بەناوی استادمحمودصول ابادی وەک شایەتێک بووە]
لە چەنددەسنووسی تریشدا له پاڵی ناوی مامۆستا عەبدولعەزیم نووسراوە السروابادی
بەڵام وشەی”سەوڵ”
یەکێ لەو وشانەیە کە لە زۆربەی شێعری شاعێرانی کۆنەوە نووسراوە شاعێرانێک کە مەودای ژیانیان دەگەڕێتەوە بۆ ساڵانێکی دوور.
وەک ئەم چەند بەیتە کە
لە شێعرێکی کتێبی
دیوانی ماموستا «وەلی دێوانە» تاڵچن کراوە:
قیبلەم شەم مەبۆ،قیبلەم شەم مەبۆ
مەرهەر کەس چون تۆ نامش«شەم» بۆ
جەمینش چون بەدر دووهەفتەم مەبۆ
پەروانەش خەریک خار خەم مەبۆ
مەرهەرکەس باڵاش”سەوڵ”ساف مەبۆ
گێسووش پڕجەعەتر موشک ناف مەبۆ
یا مەڵڵا وەلەدخان لە شێعرێکدا ئەڵێ:
نە شیرین هام‌لەنج،نە لەیل هام‌خۆشەن
نە “سەوڵ”هام‌باڵای نەمام نۆشەن
لە دیوانی مەلامۆستەفا بێسارانیشدا زۆر دووپاتکراوەتەوە
بۆنموونە لەشێعرێکدائەڵێ:
یا زەڕێ جە مەیل عەهد ووەفای پێش
بکیانی پەرێم پەی ساکنی ئێش
وەرنە یامەردم، سپی”سەوڵ” قامەت
دەعوای من وتۆ کەوت ئەوقیامەت
یا لە بەیتێ لە شیننامەی فەرهاد بۆشیرین وتراوە:
کەچیی بەخت شووم،نامەدەنیم ڕۆ
جە پا کەفتەی سەیل”سەوڵ”باخم ڕۆ
و هەروەهالە غەزەڵی شیرین پەیوەندن لە مامۆستا سەیدی هەورامی کە ئەفەرمێ:
باڵات وێنەی”سەوڵ”سای سەهەندی باخ
شۆخەن،وەش تەرحەن، بەرزەن بوڵەندەن
یا لە شێعری گڵکۆی تازەی لەیل لە ئەحمەد بەگی کۆماسی کە فەرموویانە:
سەر هۆردار نەخاک سەوڵ خەرامـان
من مەجنوون تۆم وەی تەوڕ پێم ئامان
کۆچ بێ وادەت کارێ پێم کــــەردەن
بێزارم جە گیان رازیـم وە مەردەن
یا لە شێعرێکی کۆنی زۆرتر لە ۴۰۰ساڵ پێش لە یووسف یاسکە،[مەزاری ئەم شاعێرەش لە نزیکی شاخی پیرباڵێنانە له بەینی تفڵی و بندۆڵ ]وتراوە:
باد ڕازئاوەر ، باد ڕازئاوەر
باد بێ مەدار ، ڕێزە ڕازئاوەر
گوستاخ خەرگەی سەوڵ ساپەروەر
تای زڵف جە کەڵاف موشکین جوداکەر
بەخوێندنەوەی زۆرێک لەو شێعرانەی کە وشەی سەوڵیان هاتێیا بۆمان دەردەکەوێ کە لە شێعری شاعێرانی کۆنی کوردا سەوڵ یش وەکوو عەرعەر نمادێکە بۆ بەژن ڕاستی و باڵاڕێکی و هەروەها وشەی “سەڵو”
یش هەر بەم جۆرە لە دیوانی کلاسیکی شاعێرانێ وەکوو سەیدی هەورامانیش بوونی بووە و هەر بەو مانای سەوڵەوە.
بۆ نموونە شێعری سەڵوی بادبەردە
ســــــــەڵوی بادبەردە، سەڵوی بادبەردە
مێحنەت زەڐەی دەرد،سەڵوی بادەبەردە
بەناڵەوگــــــــــریان چوون ئازیزمەردە
پەی چێش ڕێزانی،دەروون پی دەردە؟
وات جە دیــڐەی بەڐمن پێم نەیاوان
خەتای ڪەس نیەن جەوێمەن تاوان….
لە زۆربەی گۆرانیە فولکلۆرەکانیشدا هەر وشەی سەوڵ هاتووە
وەک ئەڵێن:
قەزات جە ماڵێم سەوڵێ خەرامان
ئینە دووری تۆن پێسەم سەرئامان
یا مەجنوونەکەی تۆم پێسەم سەرئامان
لە شێعرەکانی شێرکۆ بێکەسیشدا هاتووە بەڵام بە مانای پارووی قایەقڕانی لەوێ دەرکەوتووە
وەک ئەم بەشە لەشێعرێکی:
…ئەڕۆم شەفیقی تۆڕنەچی ئەبینمەوە
لێی ئەپرسم، تا بەلەمە سەوڵ بوورە چاوشینەکەی نازم حێکمەت ئەدۆزمەوە….
یا لە گۆرانیەکانا بیستوومانە ئەڵێن:
(ئەرێ هۆی باڵابەرز سەوڵی بێگرێ)
سەوڵی بێگرێ، بێڵ‌ئاسایێکی وەک خەدەنگ ڕاستە و بەلەمی پێ‌دەئاژوون یا
سەوڵی‌خرامان کە باڵای ڕێکوپێکی پێ دەشوبهێنن.
بەڵام لە شێعری شاعێرانێ وەکوو نالیدا
سەرو هاتووە زۆرتر نە سەوڵ
ڕازانەوە بە خەلعەتی دیبا و بەرگ ونووک
دەس بەندیانە دێن و دەچن سەرو و ناروەن
هەروەها کە لە شێعرەکانیشدا دەرکەوت وشەکانی سەوڵ، سەڵو، سۆڵ هەرکام ماناگەلێ تایبەت بەخۆی هەیە
سەوڵ یا سۆڵ لە بنەڕەتدا ناوی گوڵێکە کە لە فەرهەنگی هەنبانەبۆرینەشدا ئاماژەی پێکراوە
و بە گوڵی پۆپەکەڵەشێرە ناودێر کراوە کە له فارسیدا هاوتای گیای تاج خروسە و لە لای خۆمان زۆرتر بە”سۆڵان”دەیناسن و لە پای کوڕمیانەدا ئاوایی نسڵیش هەوارێکی هەیە کە ئەو گوڵەی زۆرە و بە هۆیەوە ناوی شوێنەکە حەفسۆڵانە.
سەڵوێ یا سەوڵ ،”سووراوک”، کۆکسۆر، لوولەئەخاندر، سۆهیاز، تارۆ سوور یشیان پێ وتووە بە ناوی
زانستی: Amaranthus retroflexus
“ﺗﺎﺟە ﮐەڵەشێر، ﭘﺎﭘﯚﻧە ﮐەڵەﺷێﺮ، پۆپه کە ڵە شێر ﺭﻭﻭەﮐێکی ﺑەﺭﺯە ﻭ ﮔﻮڵێﮑﯽ ﭘﺎﻥ ﻭ ﺳﻮﻭﺭ ﺩەﮔﺮێ ﻭەﮎ ﭘﺎﭘﯚﻧەﯼ ﮐەڵەﺷێﺮ، ﮔەڵﺎﮐﺎﻧﯽ ﭘﺎﻥ ﻭ ﺳەﻭﺯﻥ ﻭ ﺯﯙﺭ ﺟﻮﺍﻧە، ﺑەڵﺎﻡ ﺑەﮐەڵﮑﯽ ﻫﯿﭻ ﻧﺎﯾە ﻭ ﺑﯚﻧﯿﺸﯽ ﻧﯿﯿە، ﻟە ﮐﻮﺭﺩەﻭﺍﺭﯼ ﺩﺍ ﺋەﮔەﺭ ﺑﯿﺎﻧﻬەﻭێ ﮐەﺳێﮑﯽ ﺑێ ﮐەڵﮏ ﻧەﺩﻭێﻨﻦ ﺋەڵێﻦ ﻻﭼﯚ ﺋەڵێﯽ ﺳەﻭڵﯽ ﺑێ ﺑﯚﯼ” سەوڵ لە فەرهەنگی مەردۆخدا جیا لەوەی وەک ڕوەکێک ناوی لێبراوە بە ماناگەلیشه هاتووە: زلف عروسان، سرخ مرز،پاروی کشتی رانی وهەوەها سۆڵان کە بەمانای گوڵی سەوڵ هاتووە گیایەک هەژمار کراوە کە هەرکەسێ لە باخەڵیدا بوایێ کێچ و ئەسپێ ڕووی تێنەکردووە و ئەڵبەت سەوڵ بەمانای تۆرەمەش هاتووە.
لە هەنبانە بۆرینەشدا سەلوو ، سەروو هەر بەمانای سەوڵ هاتووە
لە فەرهەنگی کوردستاندا
سەوڵی بەمانای سەرەوە،لای ژوورەوە هاتووە و
دارسەوڵەش بە دوداری درێژی سەرپان ناوی لێبراوە یانێ
هەرواکەوتمان یەکێ تر لە ماناکانی سەوڵە یا سەوڵ، پاڕوی قایەقە کە بەدوور نیە ڕەنگە زەمانێ پاڕوو لەو دارە درووست کرابێ و بە بۆنەوە ناویان نابێت
سەڵپ،یش یەکێ تر لە ماناکانی سەوڵەیه.
سەوڵ کە بەمانای سرو فارسیش ماناکراوەتەوە ، زۆرکەس له سەر ئەو بڕوا نین و سەوڵ تەنیا زۆرتر بەناوی گوڵێکی زینەتیەوە دەناسن تا درەخت.
وشەی سەلوو، ش هەر بەمانای سەوڵ دەرکەوتووە..
سۆڵ لەکوردیدا جیا لەو مانایه مانای سۆڵی یا سوێری(شوری]یش ئەدا و هەروەها مانای سەهۆڵ و سفتی و پڕپۆ و سپیش ئەدات وەک چۆن ئەڵێن سفت وسۆڵ و لە فەرهەنگی مەردۆخ،فەرهەنگی خاڵ و فەرهەنگی هەنبانە بۆرینەشدا هەرواکەوتمان ئاماژەی پێکراوە وهەروەها
مانای وشەی”سەڵو” لە هەورامیشدا هاوتای سەوڵە لە سۆرانیدا.
جیا لەم باسانەش وشەی سەوڵ سۆنبولێکە بۆ سەربەستی و ژیان
وەک ئەڵێن داری سەوڵ،دارێکی پیرۆز هەژمارکراوە لە ئەوێستادا،خاوەنی چیرۆکی تایبەت بەخۆیە کە گوایە زەرتشت دوچڵ لەو دارەی له بەهەشت هێناوە و له دوشوێندا ناشتیە وتاوەک دارێکی ئابۆنەیان لێ هاتووە و هتد.
داری سەوڵ هێمایکی پیرۆزە و وەک داری ژیان ناوی لێبراوە و لە سەر مەزاری زۆرێک له گۆڕستانەکاندا لە کۆنەوە بەو بیروباوەڕەوە ناشتوویانە و ئەم شێعرەی حافێزی شیرازیش کەین وبەینی داری سەوڵ و مەرگ مان بۆ دەردەخا کە وتوویەتی:
بەروز واقعە تابوت ما زسرو کنید
کە می رویم بە داغ بلندبالایی
لە کتێبەگەلێکی مێژووییدا
ڕەسمی کێشراوەی بووە و هەروەها زۆرێک لە ئامێرگەلی مووسیقایی لەو دارە چاک کراوە و وەک ئەڵێن تەنانە بۆ مارەیی کچانیش دانراوە.
جیا لەوەی کە هێمایێکە بۆ ژیان، هێمای ئازادی و ئازادگیشە.
له ڕاستیدا زۆربەی توێژەران باشترین بەڵگە بە خودی خەڵکی کۆنی سەوڵاوا دەزانن و ئەو وشەیە لە کۆنەوە تابەئەمڕۆ هەرجۆر لە ناو خۆیانا وێژەکرابێ هەر ئەویە.
ئەڵبەت زۆرێک لە وشەکان گۆڕانکاریان بەسەردادێت و بە پێ زەمان بە چەندجۆر وێژە دەکرێ وەکوو
دوواڵان کە هەمان دوواوانە
هەر ئەو باسەش لە سەر وشەگەلی زرێوار و زرێباریش هەیه.
هەر لەم بابەتەوە لەگەڵ بەڕێز عادڵ مەحموودپووری دزڵیش قسانم کرد و ئەوان وایان فەرموو کە
/سەڵو/ لە هەورامیدا ناوی درەختێکە کە ڕەمزی باڵابەرزیە و لە فارسییا /سرو/ی پێ ئەڵێن و وردە وردە
فۆنێمی/ر/ێ سەرو بووە /ڵ/ سەڵو یا شایەت پێچەوانەی /ڵ/ بە /ر/ و هەروەهادووبارە لە پڕۆسەی گۆکردندا، لە زەوقی جەمعیدا جێگۆڕکێ کراوە بە /سۆڵ/.
واتە لە ڕەگی وشەکەدا /سەڵو/ ، هەمان /سرو/ە و /سۆڵ/ شکڵی دەمزارییەکەیەتی کە زۆرتر لە سۆرانیدا بەکاری دێنن وەک چۆن
/ڵ/ بە /ر/ لە هەولێر و دەوروبەری بە /ئەڵێم/ ئێژن /ئەرێم/یا
هەراڵە…..هەڵاڵە
ئەڵبەت زۆرێک تریش مانای سەوڵ دوور له وشەی سرو فارسی ئەزانن
بەڵام چیرۆکێ کە دەم بەدەم هاتووە ئەوەیە کە
سەوڵ جیا لەوەی کە ناوی گوڵێ بێ ناوێکی کوردی ژنانەش بووە گوایێ کچێ بەناوی سەوڵێ کە زۆرکەس ئەڵێن خەڵکی ئاوایی سوورکەوڵ بووە و ئەو هاتووە دارپەڵکێکی لە سەوڵاوای ژوور داناوە و ئەمڕۆ ئەو دارپەڵکە لە بەر مزگەوتی حاجی کاکەشێخ سەوڵاوایەو وەک ئاسەوارێکی مێژوویی هەژماردێت و تەمەنی بە زۆرتر لە ۷۰۰ساڵ دەزانن.
ئەڵبەت هێندێ کەسیش سەوڵێ به کچی فەیلەقووسی شاری زرێباریان داناوە کەگوایێ ئەو هاتووەو سەوڵاوای کۆنی ئاوەدان کردووەتەوە،
ئەم باسانە تەنیا دەم بەدەم هاتووە و بەڵگەیەکی قاییم لەو بابەتەوە بە داخەوە بەدەستەوە نیە
که زۆرکەس ئەو ژنەیان بە شاهزادە سروە و زۆرێکتر بە ناوی سەمەنە سۆعرا ناسیوە کە گوایێ کچی حاکمی شاری زرێواربووە.
بەڵام لە سەوڵاوای ژوور کە ئەمڕۆ بە گەڕەک شێخان دەناسرێی چەند شوێنێک هەیە بەناوەکانی مێرسەیی و دێکۆن کە شوێنێکن لە چەمی سەردەرە ی سەوڵاوای ژوور و وهەروەها چەمی دەلیەر، زۆرکەس بنەڕەتی سەوڵاوا بەو شوێنگەلە دەزانن وکوردوتنی ئەم هەوێرە ئاوی زۆر ئەخواتەوە و وردبوونەوە و لێکۆڵینەوەی جێددی تری ئەوێ کە هیوادارین بتوانین لەو بابەتەوە دەسنووس یا قەوڵنامەو نەسەقی قەدیمیان چاو پێکەوێ تا بتوانین باشتر لەو بابەتەوە قسان بکەین.
لە کۆتاییدا وێڕای سپاس وپێزانین بۆ خوێنەری ئازیز ئەڵێم کە: لە ڕاستیدا خۆدی خەڵکەکە مالکی سەرەکیی زمانن و پێوەر بۆ درووس بوون و درووس نەبوونی هەرکام لەو وشانە خۆدی خەڵکن.
جیا لە شاری سەوڵاواش چەند شوێنەوارێکی تر هەیە کە وشەی سەوڵیان تێدایە وەکوو:
“کانی سەوڵ” هەردی ئاوایی سەردۆشی مەریوان یا
بان سەوڵ ناوی شوێنێکە له سەوڵستانی ئیلام کە درەختی سەوڵی زۆرتر له۳۰۰۰ساڵ تەمەنی لێیه ولە دەوری ئاوایی سەرڕێزی کامیارانیش شوێنێک هەیە بەناوی بانی سۆڵان وهەروەها یەکێ تر لە سەوڵە بەناوبانگەکانی ئێران بە سەوڵ ئەبەرکۆ ناوی لێبراوە کە لە پارێزگای یەزده ئەڵبەت،سەوڵاوای ژوور شوێنێکیشی هەیە لە چەمی سەردەرە کە بە سوولان بەناوبانگە.
سەرچاوەکان:فەرهەنگی مەردۆخ، فەرهەنگی خاڵ،فەرهەنگی هەنبانە بۆرینە،فەرهەنگی کوردستان،دیوان حافێز، دیوان نالی، دیوان مامۆستا بێسارانی، دیوانی سەیدی هەورامی و هەروەهاوتووێژێ لەگەڵ بەساڵاچووانی شار و توێژەران ئیرەج مۆرادی،عەبدۆڵڵا حەبیبی،ڕەئووف مەحموودپوور،عادڵ مەحموودپوور،عەوداڵ هەورامی، وچەندکەسایەتیەکی تری ناوچەکەمان.
وێنەکان:لە تۆڕەکۆمەڵایەتیەکان وەرگیراوە
سپاس بۆ وێنەگرەکانیان هەرکەسێک بوونە.
نووسین ولێکۆڵینەوە:ساسان مۆنفەرێد«بێوەر»
لە شاری سەوڵاوا
